تصویر ثابت

خانه / اخبار / محمد بن خلیلان (ستاره ای بر تارک آذربایجان) به قلم استاد محمدرضا آبرون

محمد بن خلیلان (ستاره ای بر تارک آذربایجان) به قلم استاد محمدرضا آبرون

ستاره ای برتارک آذربایجان

محمّد بن خلیلان

محدّث وازاصحاب نایب امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشّریف ( قرن چهارم هجری)

 اوّلین بنیان گذارمذهب تشیّع در ارومیّه

  تلخیص : محمّد رضا آبرون

 محمّد بن خلیلان

اوّلین بنیان گذارمذهب تشیّع در ارومیّه (قرن چهارم هجری)

 محمّد رضا آبرون -ارومیّه

 چکیده

در آغازین  قرن  چهارم هجری، ارومیّه  شهری آرام و آباد به دور از کشمکش های  سیاسی و قدرت طلبی های رایج بود. پس از چندی به سال ۳۴۶ ق / ۹۵۷ م جَستان بن شَرمَزَن به اندیشه تاسیس حکومتی شیعه مذهب افتاد . و به سال ۳۴۹ ق / ۹۶۰ م در ارومیّه دژی ساخت و شیعیان شمال بین النّهرین و جبال را به یاری طلبید. در پی دعوت جستان بن شرمزن ،محمّدبن خلیلان محدّث نامی شیعه که از مشایخ شیخ صدوق و شیخ طوسی  بود از شهر بغداد  به سمت ارومیّه  مهاجرت نمود. او که  ازاصحاب  نایب  حضرت ولی عصر عجّل الله فرجه الشّریف علی بن محمد سمری بود فرصت را برای اشاعه اسلام و تعلیم آموزه های اهل بیت علیهم السّلام غنیمت شمرده برای رسیدگی به امورات دینی و معنوی دوستداران اهل بیت علیهم السّلام در ارومیّه ماندگار شد. واین نقطه عطفی برای آغاز گرایشات تشیّع در ارومیّه بود..واین آغازوگسترش تشیّع درارومیّه ، مدیون محمّدبن خلیلان است.این  نخستین مبشّرواوّلین بنیان گذار تشیّع در ارومیّه، در نیمه اول قرن چهارم هجری در گیر و دار کوشش جستان بن شرمزن برای تاسیس حکومت شیعه  به دیار باقی شتافت. ماندگاری مزارش از بیش از هزار سال پیش  قداست او را نشان  می دهد. بقعه ای با قدمت عصر صفوی که تنها اثر باقیمانده از قبرستان تاریخی محمّد خلیلان در ارومیّه است .و مزاری که سندو قدیمی ترین نشان از تاریخ تشیّع در این منطقه می باشد.

 

واژگان کلیدی:

«محمّد بن خلیلان»، «محدّث»، «بنیان گذار تشیّع در ارومِیّ

                                                                                                                                                                                                                 مقدمه

دوست داشتن اولیای خدا و اظهار علاقه و محبّت به آنان از منظر اینکه آنها بندگان صالح و محبوب خدا هستند ،عملی بسیار شایسته و نیکو است . و خود نوعی تقرّب به درگاه الهی می باشد و خداوند به بندگان شایسته خود وعده داده که محبّت آنان را در دلها قرار دهد.

یکی از راههای اظهار علاقه ، حفظ و حراست آثار و قبور اولیا الهی است تا نام آنها همیشه در صفحات تاریخ ماندگار شود. این قبور اولیای الهی همانند نمادها و تابلوهای راهنما، راه و جهت درست سیر زندگی                    را می نمایانند. از این رو آثار تربیتی فراوانی در وجود انسان بر جا گذاشته و متذکر ارزشها و اصالت ها و تعلیماتی می شوند که این بندگان شایسته الهی همواره منادی آن بوده اند.

وجود امامزادگان و زیارتگاهها در هر سرزمین نشان از ریشه داربودن فرهنگ و باور جاودانه تشیّع داشته و نقش یسیار مهمّی در تثبیت آن ایفا می کند .

از مراقد نورانی آذربایجان، مرقد نورانی ابو عبدالله  محمّدبن خلیلان محدّث نامی شیعه است که  اوّلین بنیان گذار تشیّع در ارومیّه بوده، که مدفن این محدّث شیعه ازبیش از هزار سال پیش در شهر ارومیّه واقع     شده و با  سبک معماری  سنتی ایرانی   اوّلین نماد  هویّت تشیّع  در ارومیّه  از قرن  چهارم   هجری            می باشد.

 

بازشناسی حیات نورانی محمّدبن خلیلان

محمّدبن خلیلان بر طبق طبقات روات در عصر غیبت صغری و اوایل غیبت کبری می زیسته به استناد و احادیثی که شیخ صدوق در کتابهایش[۱] از محمّدبن خلیلان نقل نموده، می توان با قاطعیت زندگی ابن خلیلان را از دهه های آخر نیمه قرن سوم تا اواسط قرن چهارم هجری دانست.

محمّد که کنیه اش ابوعبدالله بود، در شهر بصره در خاندان علم متولد شد. ابن حَزم اندلسی در کتاب «جَمهَرَه َاَنسابَ العَرَب[۲]» نسب کامل محمّدبن خلیلان را گزارش کرده است.

« خلیلان … و اسمه عتاب بن عتاب بن سعیدبن عبدالرحمن بن عتاب بن اُسید و له عقب بالبصره »

ترجمه « خلیلان اسمش عتاب است. او فرزند عتاب بن سعیدبن عبدالرحمن بن عتاب بن اسید است و در بصره بر خلیلان فرزندانی می باشد.»

به گزارش شیخ صدوق در کتاب «خصال» نام پدر خلیلان علی عباسی است. وی از فرزندان عتاب (عتاب بن سعید) که در عصر امام رضا علیهم السّلام زندگی می کرد، بود. که این خاندان همه از علما و محدّثین شیعه بودند. ابو عبدالله محمّدبن خلیلان ، فرزند همین خلیلان است که نسب وی به عتاب بن اُسید می رسد.

عتاب بن اسید ابن ابی العیص بن امیه بن عبد شمس بن عبد مناف (جدّ اعلای پیامبر اسلام صلّ الله علیه وآله) است.[۳] عتاب بن اسید والی رسول خدا صلّ الله علیه وآله در مکه بوده که در سال هشتم هجری، بعد از فتح مکّه، اسلام آورد. وی نخستین امیری بود که پس از فتح مکّه در آن مکان نماز جماعت برپا کرد. پیامبر اسلام صلّ الله عیله و آله درباره او فرمودند:

«من در خواب دیدم که او بر دَرِ بهشت آمد، حلقه دَر را گرفت و به صدا درآورد تا دَر باز شد و داخل بهشت گردید.»[۴]

از نقل نَسب خلیلان که ابن حَزم اندلسی گزارش می کند، خلیلان در بصره بوده و در آنجا می زیست. هرچند جدّ اعلای وی، عتاب بن اسید در مکّه می زیسته، لذا اصالتاً همه مکّی هستند.

جایگاه معنوی و روایی محمّدبن خلیلان

ابو عبدالله محمّد بن خلیلان به همراه والدین خود در بصره زندگی می کرد. بعد از بلوغ وقتی که قدرت درک حدیث و یادگیری را پیدا کرد، از پدرش احادیث را شنید. بعدها از آنجا کوچ و به بغداد که مرکز علم در آن اعصار بود وارد شد.

اواخر قرن سوم هجری علی رغم منازعات مذهبی و سیاسی بغداد، این شهر برای محدّثی شیعه مذهب، به علّت تجمّع رهبران شیعه و از جمله نُوّاب اربعه حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشّریفو تابعان و صحابه آن جذابیّتی خاص داشت.

ابوعبدالله محمّدبن خلیلان درسالهای آخر قرن سوم هجری در عصر غیبت صغرای امام عصر عجّل الله تعالی فرجه الشّریف در بغداد که در آن زمان آن را دارالسّلام می خوانده اند، محدّثی با قَدَر و منزلت بوده و به عنوان محدّثی ثِقه مورد توجه  محافل حدیثی شیعه  بوده است. وازاصحاب آخرین  نایب امام زمان عجلّ الله تعالی فرجه الشّریف علی بن محمّد سمری به شمار می رفت.

وی در نقل روایات اهتمام داشت و احادیث را به واسطه پدر و اجدادش نقل می کرد. این بیوت محدّثین از موالیان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام بودند.

محمدبن خلیلان در آن عصر مجلس درس داشت و محدّثین برای شنیدن حدیث به حضورش می رسیدند و از کرسی تدریس وی بهره مند می شدند. روایاتی که در کتب حدیث از او گزارش شده است در حوزه بحثهای امامت بوده درباره تاریخ مسعود حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشّریف و مادر مکرّمه اش نرجس احادیثی را روایت کرده که شیخ صدوق آنها را با دو واسطه در کتاب «کمال الدّین و تمام النّعمه» آورده است. وی در آن عصر از مبلّغین و مروّجین مهدویّت بود.

شیخ صدوق با دو واسطه و شیخ طوسی به چهار واسطه از شاگردان محمّدبن خلیلان بودند.

علمایی که روایات محمّدبن خلیلان را نقل کرده اند.

شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ ق) درچهار کتاب خود: «خصال»، «عیون اخبار الرّضا»، «شرایع» و«کمال الدّین و تمام النّعمه» و شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ ق) در کتاب «الغیبه » وعمادالدّین طبری (متوفای ۵۵۳ ق) در کتاب «بشارت المصطفی لشیعه المرتضی» و شیخ حرّ عاملی (متوفای ۱۱۰۴ ق) در کتاب «اثبات الهداه بالنّصوص و المعجزات» و سید هاشم بحرانی (متوفای ۱۱۰۷ ق) در کتاب «حلیه الابرار فی احوال محمّد و آله الاطهار » و علّامه مجلسی (متوفای ۱۱۱۰ ق) در «بحار الانوار» جلد ۵۱ و ۴۱ و شیخ عبدالله بحرانی اصفهانی محدّث قرن دوازدهم در کتاب «عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال» ،روایات محمّدبن خلیلان را نقل کرده اند.

نقش منازعات مذهبی و سیاسی قرن چهارم در هجرت محمّدبن خلیلان

در اقصی نقاط قلمرو عبّاسیان شورش ها و قیام های مذهبی که اغلب با گرایشات شیعی صورت می گرفت. شیعیان در بغداد صاحب محلّه ای خاصّ با وسعتی چشمگیر و جمعیتی کثیر به نام محله «کرخ» بودند و قلمرو اسلامی را از جهت سیاسی و فقهی مدیریت می کردند.

در اوایل قرن چهارم علی رغم منازعات مذهبی و سیاسی بغداد، محله شیعه نشین کرخ نیز درگیر این منازعات شد.

در این  زمان  محمّد بن خلیلان  که  محدّثی مورد  توجه بوده است،  به عنوان  تابع  صحابه  حضرت  بقیّه الله عجّل الله تعالی فرجه الشّریف و جزو بزرگان شیعه اثنی عشری، می توانست در درگیری های دینی و سیاسی بغداد و بصره، مورد رجوع شیعه قرار گیرد و همین امر موجب بغض مخالفان آنها را فراهم آورد.

در ربع اول قرن چهارم هجری ، محله کرخ گرفتار مشکلات اقتصادی وامنیتی وفتنه های عدیده ای شد. در جریان این رویدادها و در پی خرابی هایی که در کرخ به وجود آمد، عدّه ای از ساکنان این محلّه به جاهای دیگر مهاجرت کردند.[۵]

با این اوضاع و با فقدان آخرین نائب حضرت ولی عصر عجّل الله تعالی فرجه الشّریف علی بن محمد سمری در ۳۲۹ قمری بغداد دیگر برای زیستن محمّد بن خلیلان، تابع صحابه حضرت بقیّه الله جذابیّتی نداشت.

حوادث مذهبی خونبار دارالسّلام (بغداد) در نهایت، محمّد بن خلیلان را به ارومیّه کشاند.

 

ارومیّه در زمان محمّد بن خلیلان (قرن چهارم هجری)

در هیچ یک از تواریخ عمومی و یا محلّی قلمرو اسلامی مربوط به حوادث سالهای آغازین قرن چهارم هجری، سخنی از شهر ارومیّه نیست. لذا چنین به نظر می رسد که شهری آرام و آباد و به دور از کشمکش های سیاسی و قدرت طلبی های رایج آن زمان بوده است.[۶]

تنها زمانی که خاندان محلّی جستانیان با گرایشات شیعی در آذربایجان با خاندان آل بویه (دیلیمان) که آنها هم داعیه پیروی از مذهب اهل بیت علیهم السّلام را داشتند بر سر آذربایجان و به تبع آن ارومیّه به نزاع برخاستند، شهر ارومیّه مورد توجه مورّخان اسلامی قرار گرفت.[۷]

بر اساس نوشته های ابن مسکویه در «تجارب الامم» و ابن اثیر در «الکامل فی التّاریخ» در سال ۳۴۶ ه.ق/ ۹۵۷م وقتی مرزبان دیلمی درگذشت، فرزند بزرگترش جَستان (جهان ستان) رشته فرمانروایی آل بویه را در دست گرفت و برادرانش ابراهیم و ناصر و دیگر حکام محلّی آذربایجان با او بیعت کردند مگرجستان  فرزند  شَرمَزَن که حکمران ارومیّه بود و اندیشه  تاسیس حکومتی  شیعه مذهب  را در  سر  می پروراند.[۸]

وی پس از مرگ مرزبان دیلمی به فکر استقلال افتاد و به سال ۳۴۹ ه.ق/ ۹۶۰ م در ارومیّه دژی ساخت و از بیعت جستان بن مرزبان سر باز زد و شیعیان شمال بین النّهرین و جبال را به یاری طلبید.

 

محمّد بن خلیلان اوّلین بنیان گذار مذهب تشیّع در ارومیّه ( قرن چهارم هجری)

در چنین شرایطی می توان گفت که محمّد بن خلیلان در پی دعوت جستان بن شرمزن و برای یاری وی  به شهر ارومیّه مهاجرت کرده باشد.

 چرا  که   این  مهاجرت  می توانست  فرصتی برای   اشاعه اسلام ناب   و تعلیم  آموزه های   مکتب    اهل بیت علیم السّلام و رسیدگی به امورات دینی و معنوی دوستداران اهل بیت علیهم السّلام در این شهر باشد و نقطه عطفی برای آغاز گرایشات تشیّع در این منطقه محسوب گردد. واین آغاز وگسترش تشیّع درارومیّه، مدیون محمّد بن خلیلان است.

محمّد بن خلیلان اوّلین بنیان گذار تشیّع در ارومیّه ،در نیمه اول قرن چهارم هجری، در قید حیات بوده است. وی در ایام پیری در بین شیعیان ارومیّه از منزلت و جایگاهی بس والا برخوردار بوده که قداست مزار وی و ماندگاری نامش این را به خوبی نشان می دهد. این محدّث بزرگوار در همین شهر در گیر و دار کوشش جستان بن شَرمَزَن برای تاسیس حکومتی شیعه دوازده امامی در برابر جستان بن مرزبان که متمایل به زیدیگری بود، به دیار باقی شتافته است.

قبرستانی در کنارحصار شهر متعلّق به شیعیان بود، در قیام ناکام جستان بن شرمزن سپاهیانی که به شهادت رسیده بودند در آنجا مدفون شدند و از جمله مدفونین محمّد بن خلیلان بوده است. در نتیجه احترامی که مردم به آزادیخواهان و محمّد بن خلیلان داشتند آن قبرستان و مزار را حفظ نمودند. قبرستانی که شهداوعلماومجتهدین وسادات وبزرگانی رادرخود جای داده است.

گورستانی به نام شهیدان دردروازه خَزَران (دروازه مهاباد) مُشرف به محلّه تندیرچیلر(تنورسازان) فعلی ، کنار حصار شهر تا اوایل دوران پهلوی اول باقی بود که از معمّرین شهر ارومیّه آن را به یاد داشتند.

 

 

 

 

 

تاریخچه مقبره محمّد بن خلیلان

پس از آنکه ایرانیان به شرف دیانت اسلام مشرّف شدند، نسبت به سلاله پیغمبر صلّ الله علیه وآله و آل علی علیه السّلام و به آنان که قرابت و همبستگی با این خاندان داشتند علاقه و احترام خاصّی مبذول می داشتند. به همین جهت چون از آنان بدرود حیات می گفت، قبرش مزار شیعیان می شد. نخستین بنا بر روی مرقد، در همان زمان دفن به صورت سایبانی ساده به وسیله علاقمندان به خاندان نبوت و ارداتمندان به اهل بیت علیهم السّلام به وجود می آمد و به مرور، دیگر نکوکاران چیزی بر آن می افزودند تا آنکه زمانی چندان نمی گذشت که صورت زیارتگاه با آلت و عدّت به خود می گرفت.

بیش از هزار سال پیش سرزمین ارومیّه محمّد بن خلیلان متّصل به نایب حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشّریف را چون نگینی در خود جای داد. صفای اعتقاد زائرین عاشقش در قرون متمادی مزارش را حفظ کرد.

ارباب خیر حاضر نشدند مرقدش بی توجّه بماند؛ هر چند او زاده عراق بود به رسم غربت، اما در این سرزمین تربتش آشناتر بود و منزلتش بیشتر درک می شد و همواره علما را در این مُلک مقام بهتری است.

در عصر صفوی امر آباد ساختن مرقدش مورد توجّه قرار گرفت. مردم بقعتی بر روی مزارش ساختند تا مرقد آن بزرگوار باقی بماند و مزار و مطاف گردد، تا هر بیننده ای بداند فرد بزرگی در زیر این بقعه آرمیده است. تا زائرش بوی امامان خود را از این خاک بگیرد و از آن حس معنوی چراغی بسازد تا روشنی بخش راه آخرت باشد و بتواند این راه را بی انحراف بپیماید.

قبرستان تاریخی محمّد خلیلان با قدمتی بیش از هزار سال، در ضلع شمال شرقی کنار شهر ارومیّه، در بیرون و کناردروازه قدیم خَزَران[۹]– ساوجبلاغ (دروازه مهاباد فعلی) قرار گرفته است.

 

[۱]  صدوق (شیخ)، محمدبن علی، خصال ج ۱، عیون اخبار الرّضا (ع)، ج ۱، کمال الدین وتمام النّعمه ج۲او علل الشرایع.

[۲]  علی بن احمدبن سعید الاندلسی (ابن حزم اندلسی)، متوفای ۴۵۶ ه.ق، مورخ و فقیه ظاهری مذهب اندلسی.

[۳]  شهاب الدین احمدبن علی بن حجر عسقلانی، الاصابه، ۱۵۳/۳ و ۴۲۶/۳، دارالکتب علمیّه طبع اول، بیروت.

[۴] شهاب الدین احمدبن علی بن حجر عسقلانی، الاصابه، ۴۵۱/۲ ، دارالکتب علمیّه طبع اول، بیروت.

[۵]  احمدی، محمّدقاسم، کرخ بغداد، پایگاه تشّیع در سده های چهارم و پنجم هجری.

[۶]  مینورسکی، ولادیمیر، ارومیّه، دایره المعارف اسلام، ج ۱۳، ص ۵۹، استانبول ۱۹۷۸، ترکی استانبولی.

[۷]  کسرایی تبریزی، سیّداحمد، شهریاران گمنام، ص ۱۶۱، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۵۳ ش.

[۸]  اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، ج ۱، ص ۳۲۸، تهران، ۱۳۶۹، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

[۹]  تاریخچه نام گذاری این محلّه به نام خَزَران مربوط به دوره ساسانی و اسکان طوایف ترک خَزر در شهر ارومیّه بوده است. به خَزَران در گویش محلی خازاران هم می گویند.

درباره‌ی مدیر

حوزه علمیه امام خامنه‌ای مدظله العالی ارومیه تاسیس سال 1394

حتما ببینید

برگزاری امتحانات شفاهی طلاب پایه پنجم

امتحان شفاهی فقه طلاب پایه پنجم حوزه علمیه توسط اساتید حوزه علمیه برگزار گردید. گزارش …

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *